Co to jest zachowek?
Ustawodawca polski zapewnił, niezależnie od jego woli, możliwość uzyskania korzyści z majątku spadkodawcy osobom, które w konkretnym stanie faktycznym byłyby powołane do spadku z ustawy. Taka ochrona najbliższej rodziny spadkodawcy następuje za pomocą wykorzystania systemu rezerwy lub systemu zachowku. Artykuł 991§1 Kodeksu Cywilnego określa, że zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Oznacza to, że w pierwszej kolejności do spadku powołane są z ustawy dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek (art. 931§1 KC). Jeżeli natomiast dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, wtedy jego udział przypada jego dzieciom lub ewentualnie dalszym zstępnym. Jeżeli spadkodawca nie miał dzieci, wtedy do zachowku uprawnieni będą jego małżonek i rodzice (art. 932§1 KC), natomiast gdy spadkodawca nie miał małżonka, to tylko rodzice (art. 932§3 KC). Ważne jest przy tym, że przysposabiających i przysposobionych oraz ich zstępnych traktuje się jak rodziców i zstępnych spadkodawcy.
Pamiętać należy, że uprawnienia z tytułu zachowku nie przysługują zstępnym, małżonkowi lub rodzicom, dla których zaistniały okoliczności wykluczające ich dziedziczenie z ustawy. Przykładowymi okolicznościami wykluczającymi są: orzeczenie w stosunku do małżonka separacji (art. 9351 KC), wystąpienie spadkodawcy w stosunku do małżonka o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, gdy żądanie to było uzasadnione (art. 940 KC), uznanie spadkobiercy za niegodnego (art. 928§2 KC), odrzucenie spadku (art. 1020KC), zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1049 KC), czy skuteczne wydziedziczenie przez spadkodawcę (art. 1008-1011 KC).
Wysokość zachowku ustalona jest w art. 991§1 KC. Artykuł ten stanowi, że jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jest nim małoletni to należy mu się dwie trzecie (2/3) wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast w innych przypadkach – połowa wartości (1/2) tego udziału.
W ramach zachowku spadkodawca może swobodnie dysponować i rozporządzać całym spadkiem, a najbliższa rodzina, która nie uzyskała korzyści majątkowej, a jest uprawniona do zachowku, może zasadniczo wystąpić przeciwko spadkobiercy (lub spadkobiercom) z żądaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej. Nie mogą natomiast uzyskać określonych składników majątku spadkowego. Istotne jest, że spadkodawca ma daleko idącą swobodę w sposobie zapewnienia uprawnionemu zachowku. Spadkodawca może jeszcze za życia dokonać na rzecz uprawnionego darowizny lub nakładów na wychowanie i wykształcenie (tylko te przekraczające przeciętną miarę), których wysokość pokrywa jego zachowek. Ponadto spadkodawca może powołać uprawnionego do dziedziczenia, czy ustanowić na rzecz uprawnionego zapis określonej korzyści majątkowej. Jeżeli osoba uprawniona do zachowku nie uzyskała korzyści majątkowej równej przysługującemu jej zachowkowi, przysługuje jej wtedy roszczenie przeciwko spadkobiercom o zapłatę sumy pieniężnej równej wartości zachowku.
Natomiast jeżeli osoba uprawniona do zachowku otrzymała już jakąś korzyść to przysługuje jej roszczenie przeciwko spadkobiercom o zapłatę sumy pieniężnej równej różnicy między uzyskaną korzyścią a wartością zachowku.
Istotne jest, że roszczenia z tytułu zachowku można zgłosić w okresie 3 lat od dnia ogłoszenia testamentu. Pozew o zachowek należy składać przed sądem rejonowym właściwym dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, należy przy tym pamiętać o uiszczeniu opłaty sądowej w wysokości 5 proc. wartości przedmiotu sporu, która nie może być mniejsza niż 30 zł i nie większa niż 100.000 zł.
Przykład 1: Pan Tomasz (mąż pani Anny, właścicielki sklepu spożywczego w Dąbrowie i ojciec 11-letniego Artura i 9 letniej Niny) zapisał w testamencie cały swój majątek o wartości 9 milionów złotych swojej młodej sąsiadce Monice. Przy dziedziczeniu ustawowym pani Annie, Arturowi i Ninie należałoby się po 1/3 wartości udziału spadkowego (czyli po 3 mln złotych). Pan Tomasz zapisał jednak cały majątek pani Monice, zatem o ile nie zaistniały okoliczności wykluczające dziedziczenie z ustawy, to pani Annie, przysługiwałby zachowek w wysokości ½ wartości udziału spadkowego, czyli 1,5 mln złotych (połowa z 3 milionów), natomiast Arturowi i Ninie po 2/3 wartości udziału spadkowego, czyli po 2 mln złotych (2/3 z 3 milionów). Zatem pani Anna miałaby przeciwko pani Monice roszczenie o zapłatę 1,5 miliona złotych, a Artur i Nina po 2 miliony złotych każde z nich.
Przykład 2: Pan Jan ( syn pani Ady i Alfonsa oraz będący w sądowo orzeczonej separacji z żoną – panią Ewą) zapisał cały swój majątek o wartości 60 tysięcy złotych panu Edziowi – swojemu koledze z baru „Pełny Kufel”. Przy dziedziczeniu ustawowym Pani Ewie nie należałby się udział w spadku, a do dziedziczenia ustawowego doszliby rodzice pana Jana, czyli pani Ada i pan Alfons w częściach równych czyli po ½ wartości udziału spadkowego (czyli po 30 tys. złotych). Pan Jan zapisał jednak cały majątek panu Edziowi, zatem o ile nie zaistniały okoliczności wykluczające dziedziczenie z ustawy, to pani Adzie i panu Alfonsowi, przysługiwałby zachowek w wysokości 1/2 wartości udziału spadkowego, czyli po 15 tys. złotych (1/2 z 30 tysięcy). Zatem mogą wystąpić przeciwko panu Edziowi z roszczeniem o zapłatę 15 tysięcy złotych dla każdego z nich.
Przykład 3: Pani Sonia (była żona pana Marka, matka przysposobionej 9-letniej Joli oraz 32-letniego syna Aleksandra) przekazała w testamencie willę w Katowicach, auto oraz inny majątek- całość o wartości 90 milionów złotych swojemu młodemu i dobrze zbudowanemu ogrodnikowi panu Zbyszkowi. Przy dziedziczeniu ustawowym panu Markowi nie należałby się udział w spadku, a dziedziczyliby w częściach równych pan Aleksander i Jola czyli po ½ wartości udziału spadkowego (czyli po 45 mln złotych). Pani Sonia zapisała jednak cały majątek panu Zbyszkowi, zatem o ile nie zaistniały okoliczności wykluczające dziedziczenie z ustawy, to panu Aleksandrowi przysługiwałby zachowek w wysokości ½ wartości udziału spadkowego, czyli 22,5 mln złotych (połowa z 45 milionów), natomiast Joli 2/3 wartości udziału spadkowego, czyli 30 mln złotych (2/3 z 45milionów). Zatem Jola miałaby przeciwko panu Zbyszkowi roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej równej 30 milionów złotych, a Pan Aleksander 22,5 miliona złotych. Mieliby zatem roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej, nie mogliby natomiast żądać od niego nieruchomości lub auta.
Przykład 4: Pani Kasia (matka jedynej córki Wandy) ponownie wyszła za mąż za pana Leona. Pani Kasia zapisała w testamencie cały swój majątek o wartości 60 tysięcy złotych panu Leonowi. Przy dziedziczeniu ustawowym pani Wanda i pan Leon uzyskaliby w częściach równych czyli po ½ wartości udziału spadkowego (czyli po 30 tys. złotych). Pani Wanda zmarła w miesiąc po otwarciu spadku, zostawiając męża Piotra i synka Henia. Oznacza to, że jej mąż Piotr i syn Henio (w miejsce zmarłej pani Wandy) byliby uprawnieni do ½ wartości udziału spadkowego po pani Kasi (czyli 30 tys. złotych). Pani Kasia zapisała jednak cały majątek panu Leonowi, zatem o ile nie zaistniały okoliczności wykluczające dziedziczenie z ustawy, to pani Wandzie przysługiwałby zachowek w wysokości 1/2 wartości udziału spadkowego, czyli 15 tys. złotych (1/2 z 30 tysięcy). Pani Wanda zmarła, więc prawo do zachowku dziedziczą po niej w częściach równych mąż Piotr i syn Henio. Czyli mają oni przeciwko panu Leonowi roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej równej 15 tysięcy złotych, czyli każdy po 7,5 tys. Panu Leonowi natomiast nie przysługuje już prawo do zachowku, gdyż pani Kasia ustanowiła go spadkobiercą (art. 991§2 KC).
Masz jakieś pytania prawne do CDO24? Napisz do nas: gazeta@cdo24.pl, może Twój problem poruszony zostanie w następnym artykule!
Monika Weingaertner
CDO24
Centrum Ochrony Prawnej
Infolinia: 801 00 31 38