Prawo świadka do uchylenia się od odpowiedzi

W praktyce zawodowej bardzo często osoby, które zostały wezwane do stawiennictwa w toku postępowania karnego w charakterze świadka, zadają pytanie, czy istnieje możliwość uniknięcia konieczności odpowiedzi na zadawane przez sąd lub organ prowadzący postępowanie przygotowawcze pytania.

 

Na początku rozważań dotyczących wskazanej problematyki należy rozróżnić instytucję prawa do odmowy składania zeznań od instytucji prawa do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania. Przedmiotem niniejszego artykułu będzie druga instytucja, uregulowana w art. 183 Kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie tej odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

 

Jednocześnie w § 2 wskazanego przepisu ustawodawca przewiedział możliwość wystąpienia przez świadka z żądaniem, aby jego przesłuchanie na rozprawie odbyło się z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

Ratio legis wskazanej wyżej regulacji jest zapewnienie ochrony interesów świadka, który w obliczu konieczności złożenia zeznań byłby zmuszony do wyboru pomiędzy złożeniem zeznań niezgodnych z prawdą i jego wiedzą lub obciążeniem siebie lub osoby dla niego najbliższej i w konsekwencji narażenie na odpowiedzialność karną. Zgodnie z art. 115 § 11 Kodeksu karnego za osobę najbliższą uważa się małżonka, wstępnego, zstępnego, rodzeństwo, powinowatych
w tej samej linii lub stopniu, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka, a także osobę pozostającą we wspólnym pożyciu

 

Podkreślenia wymaga fakt, iż prawo do skorzystania z tego uprawnienia będzie się materializowało wyłącznie w sytuacji, w której złożenie zeznań przez świadka zagroziłoby mu lub osobie dla niego najbliższej odpowiedzialnością za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, wobec czego zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny i orzecznictwa skorzystanie z tej instytucji nie będzie uzasadnione potencjalną odpowiedzialnością grożącą za wykroczenie lub wykroczenie skarbowe. Per analogiam należy zwrócić uwagę, iż również obawa związana z odpowiedzialnością dyscyplinarną, cywilną, administracyjną lub służbową nie będzie wystarczająca do skorzystania przez świadka z dobrodziejstwa instytucji z art. 183 Kodeksu postępowania karnego. Niemniej jednak, zgodnie z treścią art. 41 § 1 Kodeksu postępowania
w sprawach o wykroczenia do świadka, który zeznaje w toku postępowania w sprawie o wykroczenie art. 183 Kodeksu postępowania karnego znajduje odpowiednie zastosowanie.

 

Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 8 lutego 2006 r. sąd lub organ prowadzący postępowanie przygotowawcze nie powinien domagać się od świadka, aby udowodnił on, iż zachodzą okoliczności uzasadniające skorzystanie z wyżej opisanego uprawnienia, albowiem byłoby to sprzeczne z ratio legis tej instytucji.

Opisywana instytucja odmowy odpowiedzi na pytania jest bardzo doniosła w kontekście przestępstwa stypizowanego w art. 233 Kodeksu karnego (odpowiedzialność za składanie fałszywych zeznań). Należy zwrócić uwagę, iż brak pouczenia przez właściwy organ o prawie
do odmowy złożenia zeznań lub odpowiedzi na poszczególne pytania przez świadka stanowi kontratyp wyłączający jego odpowiedzialność karną z tytułu złożenia fałszywych zeznań
(art. 233 § 3 Kodeksu karnego).

 

Na marginesie należy zwrócić uwagę na wyjątek, związany z instytucją świadka koronnego, albowiem zgodnie z artykułem 8 ustawy o świadku koronnym z dnia 25 czerwca 1997 r.
nie stosuje się wobec niego m.in. art. 183 Kodeksu postępowania karnego. Nie ulega wątpliwości, iż powyższy wyjątek jest w pełni uzasadniony specyfiką instytucji świadka koronnego. W sytuacji, w której złożenie zeznań przez świadka mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na hańbę może się on domagać przeprowadzenia przesłuchania z wyłączeniem jawności. Podkreślić jednak należy, iż z tego uprawnienia skorzystać można wyłącznie w toku postępowania sądowego, albowiem ustawodawca expressis verbis wskazał,
iż chodzi o przesłuchanie na rozprawie.

 

Tomasz Kosterka