Prawo osób najbliższych do odmowy zeznań

Zgodnie z art. 182 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako: kpk.) osoba najbliższa dla oskarżonego ma prawo do odmowy składania zeznań. W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, kim jest osoba oskarżona. Na podstawie art. 71 §2 kpk, za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek o dobrowolne poddanie się karze lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Ponadto art. 71 § 3 kpk stanowi, iż odpowiednio przepisy o oskarżonym, stosujemy do osoby podejrzanej. Osobą podejrzaną jest osoba, w stosunku do której prowadzone jest postępowanie przygotowawcze (przez policję bądź prokuraturę) i zostały jej przedstawione zarzuty. 

 

Konkludując, uprawnienie do odmowy złożenia zeznań, służy osobie najbliższej oskarżonego bądź podejrzanego, w zależności od tego na jakim etapie jest postępowanie karne (przygotowawczym bądź sądowym). Art. 182 wskazuje, iż to osoba najbliższa oskarżonego (podejrzanego) może odmówić składania zeznań. Krąg osób najbliższych, został ustanowiony ustawowo przez przepis art. 115 § 11 Kodeksu karnego i są nimi: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

 

Przenosząc powyższą definicję na grunt języka potocznego, zgodnie z art. 182 kpk, prawo odmowy składania zeznań przysługuje: małżonkowi, rodzicom, dziadkom, dzieciom, wnukom, rodzeństwu, rodzeństwu małżonka jak i małżonkom rodzeństwa oskarżonego (w taki sposób wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 20 lutego 2003 r., II AKA 17/03), synowej, zięciowi, teściowej, osobie pozostającej w stosunku przysposobienia oraz jej małżonkowi, a także osobie pozostającej we wspólnym pożyciu.

 

O ile wyżej wymienione, funkcjonujące w potocznym słownictwie określenia osób najbliższych, nie budzą wątpliwości z uwagi na powszechnie przyjęte ich znaczenie, to trudności interpretacyjne są związane z osobą pozostającą we wspólnym pożyciu. Pojęcie te zostało doprecyzowane przez orzecznictwo sądów karnych i w skrócie można stwierdzić, iż jest to związek osób prowadzących wspólne gospodarstwo domowe i utrzymujących stosunki właściwe małżonkom, bez nadania im prawem przewidzianej formy. Sąd badając
pozostawanie osoby odmawiającej złożenia zeznań we wspólnym pożyciu z osobą oskarżonego, będzie badał istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia takie jak, wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku. Jak wielokrotnie orzekł Sąd Najwyższy, to właśnie te elementy mogą wskazywać, że pomiędzy dwiema osobami zachodzi taki związek, który od związku małżeńskiego różni się brakiem prawnej jego legalizacji (w taki sposób m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 07 lipca 2004 r., sygn. akt II KK 176/04). Dla porównania należy wskazać, iż Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia
4 października 2012 r., II AKA 349/12 orzekł, że za pozostającego we wspólnym pożyciu, nie można uznać znajomego kolegi, który udostępnia danej osobie lokal czy pomieszczenie do czasowego zamieszkania. 

 

Prawo odmowy zeznań świadka będącego osobą najbliższą dla oskarżonego nie działa wybiórczo. Oznacza to, iż osoba, o której mowa w art. 182 § 1 i 2 ma prawo do odmowy zeznań w całości, bądź zeznawania w przedmiocie wszystkich kierowanych do niej pytań. Nie można zeznawać w zależności od woli świadka, tylko na korzyść oskarżonego bądź wyłącznie w zakresie obciążającym oskarżonego. W sytuacji kiedy w sprawie mamy do czynienia z kilkoma oskarżonymi, wówczas świadek może odmówić zeznań w stosunku do oskarżonego, będącego osobą dla niego bliską. 

 

Ważnym jest, aby pamiętać, iż prawo odmowy zeznań służy pomimo ustania stosunku przysposobienia (adopcji) bądź małżeństwa. Zatem faktyczne rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, nie pozbawia nas prawa odmowy złożenia zeznań w stosunku do byłego małżonka oraz jego rodziny. 

 

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Podyktowane jest to faktem, iż w sytuacji, kiedy mamy do czynienia ze współudziałem, kwestie sprawstwa dopiero ustalane są na etapie postępowania sądowego, dlatego osoba posiadająca aktualnie status świadka, może w późniejszym toku postępowania okazać się osobą oskarżoną bądź odwrotnie.

 

Osoba uprawniona do odmowy złożenia zeznań, może oświadczyć, że chce z tego prawa skorzystać nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Poprzednio złożone zeznanie na etapie postępowania przygotowawczego tej osoby, nie może wówczas służyć za dowód, ani być odtworzone na rozprawie. Ponadto świadek może uchylić się od odpowiedzi na dane poszczególne pytania, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Świadka należy przy pierwszej czynności pouczyć o przysługujących mu uprawnieniach, o odmowie złożenia zeznań i odmowie odpowiedzi na pytanie.