Źródła tradycji wielkanocnych pisanek
Zdobione jajko, czyli pisanka jest jednym z najważniejszych symboli Świąt Wielkanocnych, znakiem triumfu życia nad śmiercią. – W perspektywie chrześcijańskiej analogia jest oczywista, jak pisklę wykluwa się ze skorupy odrzucając ją, tak Chrystus zmartwychwstał odsuwając kamień grobowy – mówi dr Grzegorz Odoj, etnolog z Uniwersytetu Śląskiego.
Zaznacza, że jajko odgrywało od wieków znaczącą rolę w kulturze wielu społeczeństw jako rekwizyt rytualny w kultach solarnych i praktykach magicznych, odnoszących się do sił płodności i wegetacji. Najstarsze pokryte wzorami skorupy glinianych jaj pochodzą z Mezopotamii z około 3000 roku przed naszą erą. Symbolizujące początek wszelkiego życia jajko utożsamiane było z krwią jako esencją życia i dlatego pierwotnie barwiono je czyli kraszono głównie na kolor czerwony. Istotny był również kolor zielony – symbol odradzającej się przyrody oraz żółty – kolor słońca i radości. – Ugruntowało się przekonanie, iż jajo chroni człowieka przed złymi mocami. Nanoszone na nie motywy zdobnicze miały te niezwykłe właściwości spotęgować. Najstarsze wzory odkryte na skorupkach jaj, takie jak rozety, swastyki czy koła z promieniami, nawiązują do kultu solarnego. Inne znaki miały związek z kultem płodności i pomyślności. Były to przede wszystkim motywy roślinne, takie jak drzewka, gałązki, rózgi, listki, kwiaty, a także wizerunki zwierząt. Pojawiały się też trójkąty wskazujące na żywioły ognia, wody i powietrza, które z czasem zyskały nowy sens jako symbol Trójcy Świętej – mówi dr Grzegorz Odoj.
Zakaz spożywania jaj
Ze względu na magiczną moc przypisywaną jajku przez ludy pogańskie, spożywanie jaj w okresie Świąt Wielkanocnych w pierwszych wiekach chrześcijaństwa było przez Kościół zakazane. Z czasem Kościół zaakceptował ten symbol, nadając mu nowy wymiar. Dopiero po dwóch wiekach można było jajka spożywać w okresie wielkanocnym, ale po uprzednim ich poświęceniu. Z czasem święcenie rozciągnięto także na inne pokarmy. – Zwyczaj ten pojawił się już w VIII wieku, w Polsce w XIV wieku, aczkolwiek na Górnym Śląsku upowszechniał się z wolna po II wojnie światowej, zwłaszcza w latach 60-tych, a na niektórych obszarach nawet dopiero w latach 70-tych XX wieku – stwierdza etnolog.
Prawdziwe dzieła sztuki
Malowanie jajek w niektórych regionach nabrało podniosłego, a można powiedzieć, że wręcz sakralnego charakteru. – W rejonach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej, np. na Polesiu, gdzie silne były wpływy kultury prawosławnej, tę tradycyjną czynność określano jako pisanie jajek. Brały w tym udział wyłącznie kobiety, a atmosfera temu towarzysząca przypominała pisanie ikon – dodaje dr Odoj.
Współcześnie zdobienie jaj, a następnie ich święcenie w Wielką Sobotę wraz z innymi pokarmami jest jednym z elementów Świąt Wielkanocnych, kultywowanym na terenie całej Polski. W różnych regionach dominują odmienne techniki dekorowania pisanek, a wykonane na nich wzory nierzadko nawiązują do regionalnych tradycji. Kolorowe pisanki stają się prawdziwymi dziełami sztuki. – W wielu wielkanocnych koszyczkach wciąż możemy zobaczyć pisanki wykonane tradycyjnymi sposobami. Na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim są to techniki rytownicza oraz malowania woskiem – mówi Małgorzata Kłych, etnograf z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Jak wyjaśnia, technika rytownicza polega na wydrapywaniu ostrym narzędziem wzorów na zabarwionym wcześniej jajku. Metoda malowania woskiem polega na nanoszeniu za pomocą igły wbitej w patyczek wosku na jajko, a następnie barwieniu go.
Pisanka dla oblubieńca
Etnograf zaznacza, że w ludowej tradycji kultywowany był także inny zwyczaj związany z pisankami. Młode dziewczyny obdarowywały nimi młodych mężczyzn, ale nie w Wielką Sobotę, lecz w w drugi dzień Świąt Wielkanocnych, popularnie zwany lanym poniedziałkiem. – Kawalerowie chodzili od domu do domu polewając niezamężne dziewczyny wodą. Jeżeli chłopiec oblał dziewczynę, która mu się podobała, a ta odwzajemniała to uczucie, to wręczała mu własnoręcznie wykonaną pisankę – mówi Małgorzta Kłych. Na terenie Górnego Śląska zwyczaj ten był znany jeszcze w okresie międzywojennym.
Agnieszka Konieczny
źródło foto:publicdomainpictures.com/CC0