Przestępstwo oszustwa

Oszustwo należy do grupy przestępstw skierowanych przeciwko mieniu. Specyficzny charakter przestępstwa oszustwa polega na tym, iż sprawca nie używa przemocy, podczas gdy pokrzywdzony działając dobrowolnie pod wpływem błędu, uszczupla swój majątek.

Przestępstwo oszustwa zostało stypizowane w art. 286 § 1 K.k. i jest jednym z najczęściej spotykanych występków. Zgodnie z informacją statystyczną o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie opublikowaną przez Wydział Statystyki i Analizy Wymiaru Sprawiedliwości Ministerstwa Sprawiedliwości w 2012 r. za popełnienie przestępstwa oszustwa skazano na karę pozbawienia wolności 24 981 osób (w tym 3368 osób na bezwzględną karę pozbawienia wolności). Należy podkreślić, iż zgodnie z danymi statystycznymi w 2012 r. ogółem na karę pozbawienia wolności skazano 259 677 osób (w tym 39 961 osób na bezwzględną karę pozbawienia wolności). Z uwagi na powyższe niemal co dziesiąta osoba skazana na karę pozbawienia wolności zrealizowała znamiona przestępstwa oszustwa z art. 286 K.k.

Osoby, które dokonują czynności prawnych w obrocie gospodarczym, są narażone na popełnienie na ich szkodę przestępstwa oszustwa albowiem często dochodzi do nieuczciwego działania jednej ze stron umowy. W tym miejscu należy jednak podkreślić, iż nie każde zachowanie niezgodne z umową lub z zasadami współżycia społecznego powodujące stratę majątkową jednej ze stron umowy wyczerpuje znamiona oszustwa w myśl przepisów Kodeksu karnego.

Zgodnie z treścią art. 286 § 1 K.k. „Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”

W pierwszej kolejności należy podkreślić, iż ochroną objętą przez art. 286 K.k. jest mienie oraz wszelkie pozostałe prawa o charakterze majątkowym. Z uwagi na powyższe należy zauważyć, iż katalog praw majątkowych podlegających ochronie na podstawie art. 286 K.k. jest bardzo szeroki, a w jego zakres wchodzą m.in prawa rzeczowe, obligacyjne oraz prawa na dobrach niematerialnych np. prawo do znaków towarowych.

Działanie sprawcy przestępstwa z art. 286 K.k. poprzez doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem sprowadza się do trzech sposobów: wprowadzenia osoby pokrzywdzonej w błąd, wyzyskania błędu lub wyzyskania niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Należy podkreślić, iż zgodnie z utrwalonym poglądem doktryny i orzecznictwa przymus oraz groźba nie stanowią znamion zachowania sprawcy przestępstwa z art. 286 K.k. (tak np. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu II Wydział Karny w wyroku z dnia 30 grudnia 2014 r., sygn. akt II AKa 387/14).

Pojęcie niekorzystnego rozporządzenia mieniem należy rozumieć jako każde pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego. Należy zwrócić uwagę, iż do oszustwa dochodzi dopiero w sytuacji, w której doszło do niekorzystnego rozporządzenia majątkiem pokrzywdzonego. Oszustwo jest przestępstwem, które może zostać popełnione wyłącznie umyślnie z zamiarem bezpośrednim. Oznacza to, iż sprawca przestępstwa winien działać w pełnej świadomości i zmierzać swoim zachowaniem bezpośrednio do wyrządzenia szkody majątkowej w majątku pokrzywdzonego jednocześnie wyzyskując fakt, iż pozostawał on w błędzie lub nie był zdolny do należytego pojmowania przedsiębranego działania.

W tym miejscu należy również wyjaśnić pojęcie błędu, jako okoliczności, która powoduje niekorzystne rozporządzenie mieniem, albowiem ustawodawca nie zawarł w przepisach definicji legalnej błędu. Pod pojęciem błędu należy rozumieć pewną rozbieżność pomiędzy obiektywnym stanem faktycznym, a wyobrażeniem o nim w świadomości podmiotu będącego pokrzywdzonym przestępstwem oszustwa. Należy podkreślić, iż dla realizacji znamion przestępstwa z art. 286 § 1 K.k. nie ma znaczenia fakt, czy osoba pokrzywdzona była w stanie wykryć przedmiotowy błąd.

Przykładem klasycznego przestępstwa oszustwa może być następujący stan faktyczny: osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą zamówiła towar, za który nie będzie w stanie zapłacić umówionej kwoty, jednocześnie w chwili złożenia zamówienia miała pełną świadomość pogarszającej się sytuacji finansowej oraz faktu, iż nie będzie możliwości uregulowania zobowiązania finansowego. Jednocześnie osoba pokrzywdzona nie miała mimo dochowania należytej staranności nie miała żadnej wiedzy dotyczącej pogarszającej się sytuacji finansowej sprawcy. Działanie takiej osoby musi charakteryzować się pełną świadomością działania na niekorzyść pokrzywdzonego oraz wyzyskiwać pozostawanie przez pokrzywdzonego w błędzie.

Reasumując dla realizacji znamion przestępstwa oszustwa konieczne jest spełnienie łącznie wszystkich wskazanych wyżej przesłanek. Z uwagi na powyższe bardzo często organy prowadzące postępowanie przygotowawcze wydają postanowienie o umorzeniu dochodzenia lub śledztwa z uwagi na fakt, iż czyn sprawcy nie wypełnia wszystkich znamion czynu zabronionego z art. 286 K.k.

Ustawodawca w § 3 art. 286 K.k. przewidział również typ kwalifikowany przestępstwa oszustwa pod postacią wypadku mniejszej wagi. Sprawca przestępstwa oszustwa zakwalifikowanego jako wypadek mniejszej wagi podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z poglądem doktryny za wypadek mniejszej wagi można uznać popełnienie czynu zabronionego z art. 286 K.k., charakteryzującego się jednak niskim stopniem społecznej szkodliwości w stosunku do typu podstawowego w tym w szczególności obiektywnie niską wartością poniesionej szkody w majątku poszkodowanego.

Co do zasady występek stypizowany w art. 286 K.k. jest przestępstwem ściganym z oskarżenia publicznego. Z uwagi na powyższe organy prowadzące postępowanie przygotowawcze podejmują postępowanie z urzędu w chwili, w której powezmą wiadomość o możliwości popełnienia przestępstwa oszustwa. Zgodnie z art. 286 § 4 K.k. wyjątkiem jest sytuacja, w której czyn z art. 286 § 1-3 K.k. został popełniony na szkodę osoby najbliższej. Wówczas mamy do czynienia z przestępstwem ściganym na wniosek co oznacza, iż w celu wszczęcia postępowania karnego konieczne jest złożenie przez osobę pokrzywdzoną odpowiedniego wniosku o wszczęcie postępowania karnego.

Warto pamiętać, iż w sprawach, w których akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny osoby pokrzywdzone mogą złożyć oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Odpowiednie oświadczenie powinno zostać złożone do rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Działając w charakterze oskarżyciela posiłkowego uzyskujemy status strony w toku postępowania karnego. Osobie pokrzywdzonej przestępstwem przysługuje również uprawnienie do złożenia wniosku o naprawienie szkody w trybie art. 46 K.k.. W sytuacji, w której przedmiotowy wniosek został złożony, a doszło do skazania sprawcy sąd orzeka obowiązek naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Tomasz Kosterka
CDO24 Centrum Ochrony Prawnej
Infolinia: 801 00 31 38

Informujemy, że powyższy artykuł nie jest opinią ani poradą prawną i nie może służyć jako ekspertyza przed sądem, urzędem czy osobą prywatną. Proszę pamiętać, że ze względu na długość opracowania artykuł dostarcza jedynie informacji ogólnych, które w konkretnym przypadku nie mogą zastąpić porady prawnej.

Proszę pamiętać, że osoby posiadające Ochronę Prawną CDO24 zawsze mogą zasięgnąć dodatkowych informacji w departamencie prawnym CDO24 pod numerem telefonu 801 003 138 (lub 32 44 57 822), który działa codziennie od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.00 do 16.30. Pozostałe osoby zainteresowane posiadaniem ochrony prawnej zapraszamy do zapoznania się z ofertą CDO24 na stronie internetowej www.cdo24.pl.

Masz pytanie do prawnika? Napisz do nas: gazeta@cdo24.pl. Odpowiedzi na najciekawsze i najczęściej pojawiające się Państwa pytania, będziemy zamieszczali w naszych artykułach.